هیپنوتراپی اختلالات خواب
دکتر عنایت‌الّه شهیدی – پزشک و روان‌شناس
مدرس انجمن علمی هیپنوتیزم بالینی ایران
758 240 88 – 021
آیا می‌دانید نیمی از مردم به یکی از انواع اختلالات خواب مبتلایند و از آن رنج می‌برند؟! آیا شما نیز جزو کسانی هستید که مشکلاتی در ابتدای به‌خواب رفتن، تداوم خواب یا بیدار شدن دارید؟ آیا اختلال خواب شما به‌حدی است که بر عملکرد روزانه‌تان اثر نامطلوب گذاشته؟ اغلب احساس خواب‌آلودگی و خستگی مفرط می‌کنید و یا در طول روز زیاد چرت می‌زنید؟ آیا احساس می‌کنید تمرکزتان کمتر شده؟ آیا وقتی به رختخواب می‌روید هجوم افکار مزاحم مانع به‌خواب رفتن‌تان می‌شود؟ آیا در طول شب چندین بار از خواب بیدار می‌شوید و دوباره خوابیدن برایتان مشکل است؟ آیا به‌صورت ناخواسته صبح خیلی زودتر از آن‌چه لازم است بیدار می‌شوید یا برعکس، صبح‌ها بیدار شدن و خروج از رختخواب برایتان سخت است؟ آیا احساس می‌کنید خوابتان کیفیت سابق را ندارد؟ شب‌ها خواب‌های ناخوشایند و کابوس می‌بینید؟ آیا صبح که از خواب بیدار می‌شوید هم‌چنان خسته‌اید؟ آیا برنامه‌ی خواب آخر هفته‌تان با روزهای دیگر متفاوت است؟ آیا شغل شما تغییر شیفت یا مسافرت‌های مکرر را ایجاب می‌کند؟ آیا خوردنی‌های کافئین‌دار (مانند قهوه، چای، شکلات، کاکائو یا نوشابه‌های گازدار) زیاد مصرف می‌کنید؟ هنگام خواب خُرخُر می‌کنید؟ آیا هنگام خواب پاهایتان را مرتب تکان می‌دهید و به‌اصطلاح پاهایتان بی‌قرار می‌شوند؟ تا کنون دچار افسردگی، اضطراب یا مشکلات مشابه شده‌اید؟ آیا علی‌رغم تلاش زیادی که برای به‌خواب رفتن می‌کنید هم‌چنان ناموفقید؟
خواب رفتاری همگانی است که در تمام گونه‌های حیوانی از حشرات گرفته تا پستانداران دیده می‌شود. اگرچه تمامی فواید و کارکردهای خواب هنوز به‌طور کامل شناخته نشده ولی بی‌شک وجود خواب کافی برای سلامت ضروری است و محرومیت طولانی از خواب به تخریب جسمی، شناختی و حتی مرگ می‌انجامد.
نیاز طبیعی افراد به خواب، با هم متفاوت است. نوزادان نیازمند 16 ساعت خواب در شبانه‌روز می‌باشند، درحالی‌که90درصد بزرگسالان برای آن‌که کارکرد مناسبی داشته باشند به 6 تا 9 ساعت خواب نیاز دارند و در این میان خواب کافی برای بیشتر مردم بین 7.5 تا 8 ساعت است. گرچه بعضی‌ها فقط 6 تا 7 ساعت می‌خوابند اما اغلب این افراد بدون آن‌که خود متوجه باشند در طول روز علایم خواب‌آلودگی را نشان می‌دهند. در موارد نادری اشخاص به‌اصطلاح کم‌خواب، به کمتر از 6 ساعت و افراد پرخواب به بیش از 9 ساعت خواب شبانه نیازمندند. به‌طور طبیعی در سالمندان مدت خواب شبانه کاهش می‌یابد.
گاهی در اثر برخی اتفاقات، استرس‌ها و بیماری‌های جسمی یا روان‌شناختی، خواب دچار اشکالاتی می‌شود و دسته‌ای از بیماری‌ها تحت عنوان اختلالات خواب بروز می‌کند. منظور از اختلالات خواب حالاتی است که خواب ناکافی (از لحاظ کمیت یا کیفیت) موجب اختلال در کار و فعالیت فرد یا باعث خواب‌آلودگی افراطی وی در طول روز شود. اختلال خواب باعث از دست دادن ساعات کاری فراوان، افزایش احتمال خطا و کاهش کارایی شخص می‌شود. بیمارِ دچار اختلال خواب از تمرکز پایین و عدم توانایی یادگیری رنج می‌برد. بخش قابل توجهی از سوانح رانندگی و حوادث ناگوار به دلیل خواب‌آلودگی ناشی از اختلالات خواب به‌وقوع می‌پیوندند. به‌عنوان مثال حادثه‌ی هسته‌ای چرنوبیل و بسیاری سوانح هوایی در نخستین ساعات بامداد رخ داده‌اند یعنی زمانی که کارگران شیفت شب به دلیل محرومیت از خواب کافی، خسته و کم‌توجه بوده‌اند.
اختلالات خواب به دو دسته‌ی عمده‌ی کژخوابی و بدخوابی تقسیم می‌شوند. کژخوابی‌ها اختلالات مدت یا زمان‌بندی خواب هستند که شامل بی‌خوابی، پرخوابی و اختلال ریتم شبانه‌روزی خواب می‌باشند. منظور از بی‌خوابی، آشفتگی در کیفیت یا کمیت خواب است و مشخصه‌ی اصلی پرخوابی – همان‌گونه که از اسمش پیداست- خواب مفرط است. بدخوابی‌ها عبارتند از رفتارهای غیرطبیعی درحین خواب یا در مرحله‌ی گذار بین خواب و بیداری (مانند دیدن کابوس‌های وحشتناک، راه رفتن در خواب یا خواب‌گردی، دندان‌قروچه، شب‌ادراری و نیز آن‌چه در اصطلاح عامه بختک نامیده می‌شود). اگرچه برخی بیماری‌های جسمی مانند ضایعات دردناک، پرکاری تیروئید، مصرف مواد اعتیادآور مانند مواد مخدر و الکل، برخی بیماری‌های دستگاه عصبی و رژیم‌های غذایی نامناسب می‌توانند موجب بروز اختلال خواب شوند، این عارضه بیشتر به دلایل غیرجسمی و روان‌شناختی به‌وجود می‌آید. در این میان اضطراب، افسردگی، تغییرات محیطی، از دست دادن موقعیت شغلی، خانوادگی یا اجتماعی، اتفاقات ناگوار و غیرمنتظره، فقدان یکی از عزیزان و به‌طور کلی انواع فشارهای روانی (استرس) از عمده‌ترین دلایل به‌شمار می‌روند.
بی‌خوابی شایع‌ترین شکایت خواب است. میزان شیوع این اختلال، بسیار بالا و در افراد بزرگسال 30 تا 45 درصد است. بی‌خوابی ممکن است به دو صورت اشکال در شروع و یا تداوم خواب بروز نماید. بیماران مبتلا به بی‌خوابی عموماً اشتغال ذهنی آزاردهنده‌ای با موضوع خواب خویش دارند. اگرچه در اغلب موارد خواب آن‌ها کمتر از نیاز طبیعی‌شان است، این بیماران عموماً میزان خواب خود را بسیار کمتر از آن‌چه واقعاً اتفاق می‌افتد، ارزیابی می‌کنند و این خطای ادراک باز هم نگرانی‌شان را بیشتر می‌کند. خوابیدن با سعی و تلاش منافات دارد و نیازمند آن است که فرد خود را در کمال آرامش، رها کند لذا هرچه بیمار بیشتر سعی می‌کند بخوابد کمتر موفق می‌شود و درنتیجه احساس ناکامی و ناراحتیش بیشتر می‌شود و به‌خواب رفتنش دشوارتر می‌گردد.
پرخوابی عبارت است از زیادی زمان خواب، خواب‌آلودگی مفرط روزانه و یا هر دو. این اختلال در 5 درصد بزرگسالان آن‌قدر شدید است که موجب اختلال عملکردشان می‌شود. در پرخوابی، الگوی طبیعی خواب-بیداری مختل می‌شود و از مشخصات آن دشواری در بیدار شدن از خواب و میل به ماندن در رختخواب برای مدت‌های طولانی و یا برگشتن مکرر به رختخواب در طول روز برای چرت زدن است. به‌طور معمول این اختلال در واکنش به یک فقدان، تعارض یا تغییر جدید در زندگی فرد و یا برای فرار ناخودآگاه از مسؤولیت‌ها و موقعیت‌های نامطلوب رخ می‌دهد.
اختلال الگوی خواب شامل انحراف برنامه‌ی خواب از دوره‌های متعارف خواب شبانه است. این بیماران اغلب نمی‌توانند در زمان دلخواه به خواب روند و بنابراین قادر به بیدار ماندن در مواقع دلخواه نیستند. این درحالی است که مجموع ساعات خواب شبانه‌روزی آن‌ها خیلی بیشتر یا کمتر از زمان متعارف و مورد نیازشان نیست.
درمان‌های به‌کاررفته در مداوای اختلالات خواب عبارتند از تن‌آرامی، موسیقی ملایم، مراقبه، خود-هیپنوتیزم و دارودرمانی‌های موقت. معمولاً استفاده از داروهای خواب‌آور مشکلاتی را به‌همراه دارد. از طرفی داروهای خواب‌آور نباید به‌مدت طولانی و به‌صورت مداوم استفاده شوند چون نسبت به اثراتشان تحمل ایجاد می‌گردد و فرد دچار وابستگی می‌شود. از سوی دیگر در اغلب موارد با قطع دارو، بی‌خوابی حتی شدیدتر از قبل به سراغ فرد می‌آید. بنابراین برای درمان پایدار بی‌خوابی تنها مجازیم از روش‌های غیردارویی استفاده کنیم. از بین روش‌های درمانی فوق، هیپنوتیزم یکی از بهترین و مؤثرترین درمان‌ها محسوب می‌شود. این روش علاوه بر آن‌که اثرات نامطلوب درمان‌های دارویی را به‌همراه ندارد، موجب بهبود کمیت و کیفیت خواب می‌شود. از آن‌جایی که هیپنوتیزم پزشکی همیشه با تجربه‌ی عمیق آرامش همراه است، می‌تواند با فراهم نمودن شرایط مناسب برای یک خواب راحت، اختلال موجود را برای همیشه درمان نماید. بدن انسان دارای دو شیفت روز و شب است که هر کدام تحت تأثیر سلسله‌های عصبی ویژه‌ای فعال و جایگزین می‌شوند. شیفت روز با فعالیت اعصاب سمپاتیک و ترشح هورمون‌های مربوطه آغاز می‌شود و شیفت شب با فعالیت اعصاب پاراسمپاتیک. هیپنوتیزم بالینی با فعال نمودن سیستم اعصاب پاراسمپاتیک، سوژه را در حالتی از آرامش جسمی و روحی عمیق قرار می‌دهد. یک هیپنوتیست مجرب قادر است شیوه‌ی انتقال از شیفت روز به شیفت شب را با تبدیل فعالیت سمپاتیک به پاراسمپاتیک به فرد بیاموزد و وی را به ابزاری کارآمد برای تسهیل این تغییر شیفت تجهیز نماید. در مواردی که هجوم افکار مزاحم، مانع خواب می‌شود با استفاده از یک تکنیک بسیار مؤثر هیپنوتیزمی به نام تکنیک پرده‌ی نمایش، شخص با هدایت درمانگر می‌تواند مشغولیت‌های ذهنی‌اش را (با انداختن روی یک پرده‌ی نمایش مجازی) از خود دور نماید. بدین ترتیب این افکار دیگر نمی‌توانند مانع خوابیدن وی شوند.
با تصویرسازی‌های هیپنوتیزمی حتی می‌توان رؤیاهای شبانه (خواب دیدن‌ها) را تحت کنترل درآورد و کابوس‌ها را به حداقل رساند. الگوی خواب-بیداری نیز به کمک درمان‌های هیپنوتیزمی قابل تنظیم و اصلاح است. این روش می‌تواند با تنظیم سیکل شبانه‌روزی خواب در مداوای پرخوابی بسیار مؤثر و کارآمد باشد. در روند مداوای اختلال خواب، درمانگر پس از هیپنوتیزم بیمار و استفاده از تکنیک‌های درمانی لازم، چگونگی به‌کارگیری تکنیک قدرتمند خود-هیپنوتیزم را به او می‌آموزد. بدین ترتیب فرد می‌تواند با یادگیری و استفاده‌ی صحیح این تکنیک، با غلبه بر اضطراب و بدون نگرانی از بیدار ماندن‌های طولانی، در کمال آرامش به خوابی خوشایند و دل‌پذیر فرو رود و صبح شاداب، سرحال و آماده برای روزی فعال و موفق از خواب بیدار شود.